ائتلاف لفظ با معنا در خطبه های مشهور نهج البلاغه

ائتلاف لفظ با معنا، یکی از مولفه های علم بلاغت و از آرایه های بدیعی است که به معنای تناسب الفاظ با معانی مورد نظر متکلم، شاعر و یا نویسنده، در بافت- زبانی و موقعیتی- کلام است. این در حالی است که این تناسب، شامل تناسب سیمایی(ساختاری)، آوایی و معنایی بوده و هدف آن، تأثیر و ارزش ادبی در کلام و در نهایت، انتقال پیام به مخاطبان می باشد. سخنان امام علی (ع) در نهج البلاغه، که به همت سید رضی در سال 400 هجری گردآوری شده، نمودار بلاغتی است که از سرچشمه ی فصاحت و بلاغت–قرآن- سیراب گشته و بدون شک، تناسبی که در میان الفاظ نهج البلاغه وجود دارد، همه نشان گر بهره گیری امام علی (ع) از شیوه ی ادبیات کلام وحی بوده است. بصراحت می توان گفت، همان طور که در جای جای قرآن کریم، هماهنگی بین لفظ و معنا- متناسب با موضوع سوره ها- وجود دارد، در نهج البلاغه نیز که، تالی تلو قرآن است، این آرایه ی بلاغی به اثبات رسیده است. نکته ی حائز اهمیت در این مجال، این مهم است که بررسی ائتلاف الفاظ با معانی مورد نظر متکلم، شاعر و یا نویسنده، خود دارای مقدماتی است. در این رساله، بنا بر مطالعات انجام شده نگارنده، به این نتیجه رسیده که پیوند و هماهنگی که بین الفاظ و معانی وجود دارد، می تواند ناشی از تکرار آواها در بافت کلام و بارمعنایی خاص واژگان باشد، که هم سبب تمایز معنایی در گزینش واژگان شده و هم در تداعی معانی نقش بسزایی را دارد. بنابراین، در این رساله، مولفه ی "ائتلاف لفظ با معنا"، در خطبه های شقشقیه، جهاد و قاصعه مورد تحلیل معناشناسانه از دو دیدگاه "القاگری آواها" در بافت خطبه ها- که اولین بار در قرن بیستم توسط موریس گرامون، زبان شناس فرانسوی، به ثبت رسیده است-، و همچنین بررسی واژگان متقاربهالمعنی در فرازهای انتخاب شده از خطبه ها، بر اساس "محور جانشینی و همنشینی" از دیدگاه فردینان دوسوسور مورد بررسی قرار گرفته است و نگارنده با انجام این پژوهش معناشناسانه، بر آن است که هم "تکرار آواها" و "همخوان های خاص"با بار معنایی خود، در تداعی معانی توسط مخاطب، تأثیر مستقیم دارد و هم واژه گزینی که امام علی (ع)، در محور جانشینی از میان واژگانی که دارای هسته ی مرکزی معنایی یکسان هستند، انجام داده، زمینه ی تناسب میان لفظ و معنا را در هر یک از خطبه ها، با توجه به موضوع مورد بحث در هر کدام از آنها، فراهم آورده است. البته ناگفته نماند که به نظر می رسد، بیشترین تناسبی که بین الفاظ، برای انتقال پیام وجود داشته، تناسب سیمایی، آوایی و معنایی بوده و با توجه به اینکه یکی از محورهای مورد پژوهش، بررسی نظریه ی گرامون در فرازهایی از خطبه ها بوده است، می-توان گفت که همخوان ها و واکه هایی بیشترین بسامد را در خطبه ها داشته اند که متناسب با مضمون خطبه بوده اند و بار معنایی حاصل از تکرارشان را در خطبه ها مورد تأیید قرار می دهند. بنابراین، بصراحت می توان گفت که همه ی تناسب ها، ناشی از شگرد واژه گزینی امام علی(ع)، در شرایط متفاوت سخنرانی برای مخاطبان بوده و از این رو گزافه نیست اگر گفته شود که امام علی (ع) بحق، "پرچم دار میدان فصاحت و بلاغت" است.